De voorbestemming, de titel van het boek, roept meteen allerlei associaties op. Je denkt bijvoorbeeld aan predestinatie. Van Dales Groot woordenboek van de Nederlandse taal omschrijft dat als ‘goddelijke voorbeschikking van de mensen, hetzij tot eeuwige heil, hetzij tot verdoemenis.’ Ook denk je meteen aan het lot, het karma. In dat geval zou het boek over de loop der gebeurtenissen moeten gaan zoals die beschikt zijn. Het woordenboek noemt meteen ook het noodlot.
Hans van Hartevelt heeft dus voor een titel gekozen die verwachtingen wekt. Vragen we ons allemaal niet regelmatig af hoe groot onze invloed op ons eigen leven is of dat alles al van tevoren is voorbeschikt? Van Hartevelt was even god in het diepst van zijn gedachten toen hij deze roman schreef. Schrijvers bepalen ten slotte het lot van de personages in het boek. Ze kneden hun karakters, brengen hen in een lastige situaties en weten de lezer tot de laatste pagina te boeien door net dat te laten gebeuren wat niet echt voorspelbaar is. Ze bepalen het karma. Juist het woord karma omschrijft het best wat zich in deze roman afspeelt: ‘het bepaald-zijn van iemands lot door de som van zijn daden in zijn opeenvolgende existenties.’ Dit betekent echter niet dat dit een roman is waarin het boeddhisme een grote rol speelt…
In De voorbestemming volgen we het leven van Henri Sjardijn, iemand voor wie het leven al totaal is uitgestippeld. Niet door goden of een god maar door zijn vader. H.J. Sjardijn is de oprichter en eigenaar van de Onroerendgoedmaatschappij voor Belegging en Exploitatie, een man met maar één doel voor ogen: zijn zoon Henri zal de Maatschappij ooit leiden. Hij eist dan ook het uiterste van de jongen. Ook als hij de beste van de klas is met een rapport met gemiddeld achten doet Sjardijn het af met middelmaat. Daadkracht en doorzettingsvermogen, daar draait het om in het leven.
Wie slechts ‘achtjes’ haalt verdient niet beter dan naar een internaat gestuurd te worden. En zo wordt de jonge Henri van de ene dag op de andere van school gehaald en naar een internaat in Frankrijk overgebracht. Heimwee en bedpassen maken het er voor hem niet makkelijker op. Vooral niet omdat het laatste hem lijfstraffen oplevert met de roede. Als zijn moeder tijdens zijn afwezigheid dan ook nog eens overlijdt, is het duidelijk dat hier iemand voor het leven wordt beschadigd. Toch blijft Henri proberen om te voldoen aan de strenge eisen van vader. Zo toont hij geen enkele emotie op school na de begrafenis, doet hij alsof hij onaangedaan is. Hij wil sterk zijn. Superieur.
Zoals zijn vader het heeft uitgestippeld, studeert Henri economie in Amsterdam terwijl hij in Den Haag woont. Zijn enige vrijheid zijn de danslessen die hij volgt. Daar ontmoet hij Aline, een eerstejaarsstudente van de kweekschool. Ze wijst hem op de mogelijkheid van een eigen keuze. ‘Als ik iets geleerd heb in het leven dan is het wel dat luxe onbelangrijk is en dat alles zou moeten draaien om passie. Waarom ga je niet je eigen weg? Volg je hart. Niemand kan je dwingen.’
Wat voor haar vanzelfsprekend is, blijkt voor Henri iets waarover hij zelfs nog nooit heeft nagedacht. Hij heeft gedaan wat er van hem werd verlangd. Liet zelfs zijn liefde voor het tekenen varen. Ook over het toeval praat hij met zijn vriendin. Die beweert dat het niet bestaat. En daarmee hebben we de twee mogelijkheden van de oorzaken van ons lot op een rijtje: toeval en voorbestemming.
Hans van Hartevelt stopt heel listig ingrediënten in deze roman die pas heel veel later echt betekenis krijgen. Zo speelt een schilderij met de naam Het tuinfeest een belangrijke rol. En ook de schetsen die de nog jonge Henri maakt, blijken later noodzakelijk voor de wending die ze zijn leven en daarmee de roman moeten geven.
Wanneer Aline kennis maakt met haar aanstaande schoonvader, blijkt ze volstrekt niet de partner te zijn die hij voor zijn zoon voor ogen had. Als ze vervolgens in verwachting raakt, beseft de lezer die weet hoe hardhandig Henri’s vader zijn leven tot nu toe voor hem op de rails heeft gezet, dat het noodlot daar is. Aline verdwijnt van de aardbodem en Henri blijft vertwijfeld achter. Daarmee eindigt ‘De opgang’, het eerste van de drie delen van de roman. De twee andere delen zijn ‘De ondergang’ en ‘De wederopstanding’. Het mag duidelijk zijn dat de auteur alles in het werk stelt om zijn romanpersonage te bewegen tot weerstand, tot revolte.
Tegelijkertijd is die daar niet echt voor gemaakt. Steeds als hij de kans heeft zijn leven naar zijn hand te zetten, merk je dat hij er eigenlijk te zwak voor is. Soms zou je hem een schop onder zijn kont willen geven. Daarmee lukt precies wat Hans van Hartevelt voor ogen had. Want wat je heel makkelijk met het lot kunt benoemen, is natuurlijk ook iemands keuze. Door Henri steeds weer op kruispunten in zijn leven te plaatsen laat de schrijver zien dat je links- of rechtsaf kunt slaan. De uiteindelijke vraag is dan weer of die ‘vrije keuze’ niet uiteindelijk tot hetzelfde lot leidt. Henri wordt steeds weer heen en weer geslingerd tussen de mogelijkheden die het leven hem biedt. Hij vergeet zijn grote liefde, trouwt een ander, krijgt kinderen, maakt carrière, pakt het schilderen weer op en vindt tenslotte zelfs een soulmate ‘die hem werkelijk begrijpt’. En toch weet zijn vader, die reeds lang geleden gestorven is, of wellicht de voorbestemming zijn leven te bepalen.
‘Het heeft allemaal met een ver verleden te maken, dat voel ik. En met het schilderij van Henri.’
De voorbestemming van Hans van Hartevelt is zijn meest ambitieuze roman tot nu toe. Hij schreef een intrigerend boek waarin alle kanten van de discussie rond karma en voorbeschikking samenkomen. Door de slimme vorm waarin deze roman is gegoten, vraagt het boek om directe herlezing. Al is het alleen al om te checken of alles wel klopt.
(Ezra de Haan – Literatuurplein.nl – Schrijver, dichter en journalist)
